1. ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՌՈՄԻԿԻ ՍԱՐԳՍՅԱՆ, 
2. ԼՈՒՍԻՆԵ ՀԱՄԼԵՏԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ: 

https://www.e-gov.am/decrees/item/24572/

1. Արմեն ԱլբերտիՎարդանյան
2.  Կարեն Հրաչյայի Մելիքսեթյան

1. Կարեն Հրաչյայի Մելիքսեթյան

2. Ստեփան Արմենի Դավթյան

3. Արմեն Ալբերտի Վարդանյան

4. Սամսոն Թելմանի Զատիկյան

5. Էմմա Վահագնի Խաչատրյան

1. Հայկ Սահակի Բարսեղյան,
2. Կարեն Հրաչյայի Մելիքսեթյան,
3. Սամսոն Թելմանի Զատիկյան,
4. Գագիկ Կոպերնիկոսի Սաֆարյան:

2014 թվականի հուլիսի 1-ից Հայաստանի Հանրապետության հանրային իշխանության մարմիններում (բացառությամբ տեղական ինքնակառավարման մարմինների) ներդրված վարձատրության միասնական համակարգի հիմքում դրված սկզբունքներից կարևորագույնը պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց հիմնական աշխատավարձի[1] (պաշտոնային դրույքաչափի) չափի որոշման համար մեկ ընդհանուր ելակետային միավորի՝ բազային աշխատավարձի սահմանումն էր: Դրան զուգընթաց էլ բազային աշխատավարձի չափը կապվեց նվազագույն աշխատավարձի հետ: Մասնավորապես, Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ բազային աշխատավարձի չափը չի կարող ցածր լինել օրենքով սահմանված նվազագույն ամսական աշխատավարձի անվանական չափի 80 տոկոսից և գերազանցել օրենքով սահմանված նվազագույն ամսական աշխատավարձի անվանական չափի 120 տոկոսը: Այս բանաձևի սահմանումը նպատակ ուներ պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց աշխատավարձի բարձրացումը դարձնել առավել կանխատեսելի, միևնույն ժամանակ, պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց աշխատավարձերի չափերի և աշխատուժի վերարտադրության համար անհրաժեշտ ծախսերի միջև ուղղակի կապ ստեղծել, ինչպես նաև ապահովել աշխատանքի արտադրողականության փոփոխությամբ պայմանավորված աշխատավարձերի վերանայման (բարձրացման) գործընթացը: Այն մասնավորապես հիմնավորվում է նվազագույն աշխատավարձի՝ պետության՝ որպես սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության հիմնական գործիքի դերով: Բազմաթիվ գիտական ուսումնասիրությունների համաձայն նվազագույն աշխատավարձը նպաստում է անհավասարության կրճատմանը[2]: Որոշների համաձայն էլ նվազագույն աշխատավարձի և անհավասարության միջև կապը ոչ գծային է։ Սակայն բոլոր ուսումնասիրություններն էլ փաստում են, որ երբ նվազագույն աշխատավարձը սահմանվում է «արդյունավետության առավելագույն արժեքից» բարձր, նվազագույն աշխատավարձի դրական ազդեցությունը չեզոքանում է և այն հակառակ ազդեցությունն է ունենում[3]:

Վերը ներկայացված ուսումնասիրություններից մեջբերումները նպատակ ունեն անդրադառնալ նվազագույն ամսական աշխատավարձի վերջին բարձրացման հետևանքներին, պետական մարմիններում աշխատողների վրա դրա ազդեցություններին։ 

Այսպես, 2020 թվականի հունվարի 1-ից Հայաստանի Հանրապետությունում նվազագույն ամսական աշխատավարձը սահմանվեց 68000 դրամ` 55000 դրամի փոխարեն։ Արդյունքում նվազագույն աշխատավարձը աճեց 23․6 տոկոսով։ 

Նախ նշենք, որ 2014 թվականի հուլիսի 1-ից պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց բազային աշխատավարձը կազմում է 66140 դրամ, որը 2014 թվականին հավասար էր նվազագույն ամսական աշխատավարձի (50000 դրամ) անվանական արժեքի հարյուր տոկոսին։ 2015 թվականին նվազագույն աշխատավարձի բարձրացումից հետո բազային աշխատավարձը պահպանվեց նույն չափով և նվազագույն աշխատավարձ- բազային աշխատավարձ հարաբերակցությունը դարձավ 90.9 տոկոս։ Պարզ է, որ նվազագույն աշխատավարձի հաջորդ բարձրացումը պետք է զուգահեռաբար հանգեցներ բազային աշխատավարձի բարձրացման, հակառակ դեպքում մի կողմից խախտվում էր «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված դրույթը՝ կանոնը, մյուս կողմից պետական ծառայության մի շարք աշխատողների համար չէր ապահովվում նվազագույն աշխատավարձի չափից ոչ ցածր հիմնական աշխատավարձ, որը Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 84-րդ հոդվածի, Աշխատանքային օրենսգրքի 179-րդ հոդվածի պահանջն է։ Սակայն գործնականում նվազագույն աշխատավարձի բարձրացումը ազդեցություն ունեցավ միայն նվազագույն աշխատավարձ ստացողների վրա և անհավասարության կրճատման իր բուն գործառույթը չկատարեց։ Այստեղից հարց է առաջանում՝ արդյոք նվազագույն աշխատավարձի սահմանման ժամանակ հաշվի՞ էին առնվել Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության Նվազագույն աշխատավարձի սահմանման մասին N 131 կոնվենցիայով սահմանված բոլոր պայմանները։

Միաժամանակ, հաշվի առնելով առկա իրավիճակը՝ պետք է իրավիճակային լուծում տրվեր վերը ներկայացված խնդիրներին։ Այդ նպատակով «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքի 5-րդ հոդվածում 2019 և 2020 թվականներին լրացումներ կատարվեցին և նախատեսվեց, որ  Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված՝ բազային աշխատավարձի չափի որոշման բանաձևի և բազային աշխատավարձի գործող չափի միջև հակասություններ թույլ չտալու նպատակով 2020 և 2021 թվականների համար Օրենքով նվազագույն ամսական աշխատավարձի անվանական չափի և  բազային աշխատավարձի նվազագույն շեմի հարաբերակցությունը սահմանվեց 70 տոկոս: Միևնույն ժամանակ պետական մի խումբ ծառայողների (Օրենքի 9-րդ հավելվածի 1.25-1.37 գործակիցներով վարձատրվողներ) հիմնական աշխատավարձի չափը հավասարեցվեց օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի չափին:    

ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ԳԵՐԻՇՈՂ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Սույն զեկույցի պատրաստման նպատակով վերլուծվել են 11583[4] պետական ծառայողի աշխատավարձի վերաբերյալ տվյալները, որից 7295-ը քաղաքացիական ծառայողներ են, 1274-ը՝ հարկային ծառայողներ, 1021-ը՝ մաքսային ծառայողներ, 642-ը՝ դատական կարգադրիչներ, 570-ը՝ քաղաքացիական հատուկ ծառայողներ, 326-ը՝ հարկադիր կատարողներ, 186-ը՝ Ազգային ժողովի աշխատակազմում պետական ծառայողներ, 164-ը՝  դիվանագիտական ծառայողներ, 56-ը՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմում պետական ծառայողներ, 44-ը՝ Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում պետական ծառայողներ: Կառավարության 2014թ. դեկտեմբերի 18-ի N 1420-Ն որոշման 2-րդ հավելվածի 1-ին ձևի համաձայն՝ պետական մարմինները ներկայացնում են տվյալներ պետական ծառայողների զբաղեցրած պաշտոնի, կրթության, մասնագիտության, աշխատանքային ստաժի, սեռի, տարիքի և աշխատավարձերի (հիմնական, լրացուցիչ, պարգևատրումներ) չափերի վերաբերյալ:

Համաձայն իրականացված վերլուծության արդյունքների՝ 2021 թվականի մարտի 1-ի դրությամբ պետական ծառայության համակարգում պաշտոնի անձնագրով մասնագիտության պահանջ ներկայացնող պաշտոնների թիվը կազմել է 3949։ Գերիշխող մասնագիտություններ են հանդիսացել իրավագիտությունը, տնտեսագիտությունը և կառավարումը:

Իրավագիտություն մասնագիտության պահանջ ներկայացնող պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները կազմել են մասնագիտության պահանջ ներկայացնող պաշտոն զբաղեցնող ծառայողների 23 տոկոսը (889 ծառայող), նրանց միջին աշխատավարձը կազմել է 349277 ՀՀ դրամ, տնտեսագիտություն մասնագիտության պահանջ ներկայացնող պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները՝ 20 տոկոսը (805 ծառայող), նրանց միջին աշխատավարձը կազմել է 412984 ՀՀ դրամ, իսկ երրորդ առավել հաճախ հանդիպող՝ կառավարում մասնագիտությամբ ծառայողները՝ 4 տոկոսը (139 ծառայող) և նրանց միջին աշխատավարձը կազմել է 380953 ՀՀ դրամ:

Գերիշխող մասնագիտություններից առավելագույն աշխատավարձ ստանում են իրավագիտություն մասնագիտություն ունեցողները՝ 1479609 ՀՀ դրամ, որը շուրջ 1.1 անգամ բարձր է տնտեսագիտություն մասնագիտություն ունեցող ծառայողների առավելագույն աշխատավարձի չափից՝ 1341661 ՀՀ դրամ: Կառավարում մասնագիտությամբ ծառայողների առավելագույն աշխատավարձը կազմել է 1452146 ՀՀ դրամ: Ստորև ներկայացվում է գերիշխող մասնագիտություններով աշխատողների միջին աշխատավարձը` աղյուսակի տեսքով:

Աղյուսակ 1. 

Պետական ծառայությունում միջին աշխատավարձը՝ ըստ պաշտոնի անձնագրերում պահանջվող գերիշխող մասնագիտությունների

Սակայն առավել հանգամանալից վերլուծության համար նախ ուսումնասիրենք պաշտոնի անձնագրերով պահանջվող գերիշխող մասնագիտություն ունեցող պետական ծառայողների բաշխվածությունը՝ ըստ պաշտոնների խմբերի: Ծառայությունների տեսակները, որոնց պաշտոնների դասակարգումը վարձատրության տեսանկյունից նույնական է, դիտարկված  են առանձին-առանձին: Նախ դիտարկենք վերոնշյալ ցուցանիշները պետական ծառայության համակարգում՝ բացառելով դատական կարգադրիչների, դիվանագիտական, հարկային, մաքսային և հարկադիր կատարման ծառայությունները:

Այսպես, բարձրագույն խմբում կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում ընդգրկված են այդպիսի պաշտոններ զբաղեցնող իրավագիտություն մասնագիտություն ունեցողների 1.7 տոկոսը (15 անձ), գլխավոր խմբում կամ ղեկավար խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ կամ մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում՝ 35.5 տոկոսը, առաջատար խմբում կամ մասնագիտական խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ենթախմբերում՝  10.1 տոկոսը և կրտսեր խմբում կամ մասնագիտական խմբի 6-րդ, 7-րդ և 8-րդ ենթախմբերում՝ 2.7 տոկոսը:

Բարձրագույն խմբում կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում ընդգրկված են պաշտոնի անձնագրերով տնտեսագիություն մասնագիտության պահանջ ունեցող տնտեսագիտություն մասնագիտություն ունեցողների 0.2 տոկոսը (2 անձ), գլխավոր խմբում կամ ղեկավար խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ կամ մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում՝  27.7 տոկոսը, առաջատար խմբում կամ մասնագիտական խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ենթախմբերում՝  3 տոկոսը և կրտսեր խմբում կամ մասնագիտական խմբի 6-րդ, 7-րդ և 8-րդ ենթախմբերում՝ 0.6 տոկոսը:

Բարձրագույն խմբում կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում պաշտոնի անձնագրերով կառավարում մասնագիտության պահանջ ունեցողներ ընդգրկված չեն, գլխավոր խմբում կամ ղեկավար խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ կամ մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում ընդգրկված են կառավարում մասնագիտության պահանջ ունեցողների 10.1 տոկոսը, առաջատար խմբում կամ մասնագիտական խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ենթախմբերում՝ 3.6 տոկոսը և կրտսեր խմբում կամ մասնագիտական խմբի 6-րդ, 7-րդ և 8-րդ ենթախմբերում նույնպես կառավարում մասնագիտության պահանջ ունեցողներ ընդգրկված չեն:

Հարկային և մաքսային ծառայություններում ունենք հետևյալ պատկերը.

Բարձրագույն խմբում կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում ընդգրկված են այդպիսի պաշտոններ զբաղեցնող իրավագիտություն մասնագիտություն ունեցողների 0.1 տոկոսը (1 անձ), գլխավոր խմբում կամ ղեկավար խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ կամ մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում՝ 17.7 տոկոսը, առաջատար խմբում կամ մասնագիտական խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ենթախմբերում՝  3.9 տոկոսը և կրտսեր խմբում կամ մասնագիտական խմբի 6-րդ, 7-րդ և 8-րդ ենթախմբերում՝ 6.1 տոկոսը:

Բարձրագույն խմբում կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում ընդգրկված են պաշտոնի անձնագրերով տնտեսագիտություն մասնագիտության պահանջ ունեցող տնտեսագիտություն մասնագիտություն ունեցողների 0.4 (3 անձ) տոկոսը, գլխավոր խմբում կամ ղեկավար խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ կամ մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում՝  41.4 տոկոսը, առաջատար խմբում կամ մասնագիտական խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ենթախմբերում՝ 9.2 տոկոսը և կրտսեր խմբում կամ մասնագիտական խմբի 6-րդ, 7-րդ և 8-րդ ենթախմբերում՝  6.5 տոկոսը:

Բարձրագույն խմբում կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում պաշտոնի անձնագրերով կառավարում մասնագիտության պահանջ ունեցող 1 անձ է, գլխավոր խմբում կամ ղեկավար խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ կամ մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում ընդգրկված են կառավարում մասնագիտության պահանջ ունեցողների 47.5 տոկոսը, առաջատար խմբում կամ մասնագիտական խմբի 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ենթախմբերում՝ 53.2 տոկոսը և կրտսեր խմբում կամ մասնագիտական խմբի 6-րդ, 7-րդ և 8-րդ ենթախմբերում՝ կառավարում մասնագիտության պահանջ ունեցողները կազմում են 8.6 տոկոս:

Ինչ վերաբերում է մյուս երեք ծառայության տեսակների մասով վերոնշյալ ցուցանիշներին, ապա հարկ է նշել, որ դատական կարգադրիչների, դիվանագիտական և հարկադիր կատարման  ծառայությունների պաշտոններում նշանակվելու համար մասնագիտությանը վերաբերող օրենսդրական որևէ պահանջ սահմանված չէ: Վերը ներկայացվածը վկայում է, որ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերի պաշտոն զբաղեցնողների համար պաշտոնի անձնագրով բարձրագույն մասնագիտական կրթության պահանջ սահմանված չէ:

Կառավարության 2014թ. դեկտեմբերի 18-ի N 1420-Ն որոշման համաձայն՝ ըստ գերիշխող մասնագիտությունների միջին աշխատավարձը վերլուծվել է նաև ըստ ծառայությունների (տես հավելված 1): 

Համաձայն հավելվածի տվյալների՝ տնտեսագիտություն մասնագիտություն ունեցող ծառայողների միջին աշխատավարձից բարձր միջին աշխատավարձեր առկա են Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում[5]՝ ՝ 616686 ՀՀ դրամ և քաղաքացիական ծառայությունում՝  426613 ՀՀ դրամ: 

Իրավագիտություն մասնագիտություն ունեցող ծառայողների միջին աշխատավարձից բարձր միջին աշխատավարձեր առկա են Հարկային ծառայությունում՝ 402795 ՀՀ դրամ և Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում՝ 355379 ՀՀ դրամ։

Կառավարում մասնագիտություն ունեցող ծառայողների միջին աշխատավարձից բարձր աշխատավարձերը ևս առկա են Հարկային ծառայությունում՝ 394963 ՀՀ դրամ։

Աշխատավարձի վերը նշված տարբերությունները որպես օրինաչափություն առկա են այն ծառայություններում, որտեղ առկա են պետական ծառայության միջին աշխատավարձից բարձր միջին աշխատավարձեր:

ՄԻՋԻՆ ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԸ ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ

Պետական ծառայողների աշխատավարձերի չափերի վերլուծության արդյունքներով պարզվել է, որ 2021 թվականին պետական ծառայությունում միջին աշխատավարձը կազմել է 341565[6]  ՀՀ դրամ: Միջին նվազագույն աշխատավարձը կազմել է 95903 ՀՀ դրամ, իսկ միջին առավելագույն աշխատավարձը՝ 1650130 ՀՀ դրամ, նվազագույն պաշտոնային դրույքաչափը՝ 89103 դրամ:

Աղյուսակ 2. 

Պետական ծառայությունում միջին աշխատավարձի փոփոխությունը 2013, 2018 և 2021 թվականներին՝ ըստ պաշտոնի խմբերի

* բացառությամբ դիվանագիտական, հարկային, մաքսային և հարկադիր կատարման ծառայությունների

Աղյուսակ 2.1 

Միջին աշխատավարձը դիվանագիտական, հարկային և մաքսային ծառայություններում

          Նվազագույն պաշտոնային դրույքաչափ առկա է Արմավիրի մարզպետարանում:

    Պետական ծառայության համակարգում միջին աշխատավարձը բարձր է միջին նվազագույն աշխատավարձից 3.56 անգամ, իսկ միջին առավելագույն աշխատավարձը բարձր է միջին նվազագույն աշխատավարձից 17.2 անգամ: Ակնհայտ է, որ լրացուցիչ աշխատավարձի և հատկապես պարգևատրումների հաշվին էականորեն փոխվում է աշխատավարձի պատկերը. եթե նվազագույն և առավելագույն դրույքաչափերի հարաբերությունը (դրույքաչափերի հաշվարկման գործակիցների հարաբերակցությունը՝ 9.65/1.25) շուրջ 8 (7.72) է, ապա միջին նվազագույն աշխատավարձը միջին առավելագույն աշխատավարձից փոքր է շուրջ 18 անգամ: 

Պետական ծառայության համակարգում միջին աշխատավարձից ցածր աշխատավարձ են ստանում 6346 ծառայող, որը կազմում է պետական ծառայողների ընդհանուր թվի 54.8 տոկոսը: Միջին աշխատավարձից բարձր աշխատավարձ են ստանում 5237 ծառայող, որը կազմում է պետական ծառայողների ընդհանուր թվի 45.2 տոկոսը: Այսինքն առավել  մեծ թվով ծառայողներ ստանում են պետական ծառայողների ընդհանուր միջին աշխատավարձից ցածր աշխատավարձ:

Միջին աշխատավարձից ցածր աշխատավարձ ստացողների միջին աշխատավարձը կազմում է 239846 ՀՀ դրամ, որը շուրջ 2 անգամ ցածր է միջին աշխատավարձից բարձր աշխատավարձ ստացողների միջին աշխատավարձի չափը՝ 464825 ՀՀ դրամ:

Ստորև ներկայացվում են պետական ծառայությունում նվազագույն պաշտոնային դրույքաչափը, միջին աշխատավարձը, միջին առավելագույն աշխատավարձը և համապատասխան միջակայքերում աշխատողների թիվը աղյուսակի տեսքով:

          Աղյուսակ 3.

 Միջին աշխատավարձը, միջին առավելագույն աշխատավարձը, միջին նվազագույն աշխատավարձը, միջին աշխատավարձից բարձր և ցածր աշխատավարձ ստացողների թիվ

ա) միջին աշխատավարձը, միջին առավելագույն աշխատավարձը և նվազագույն պաշտոնային դրույքաչափը

 բ) միջին աշխատավարձից ցածր և միջին աշխատավարձից բարձր աշխատավարձ ստացողների թիվը, նրանց միջին, նվազագույն և առավելագույն աշխատավարձերը

Կառավարության 2014թ. դեկտեմբերի 18-ի N 1420-Ն որոշման պահանջների համաձայն զեկույցում բոլոր վերլուծությունները ներկայացված են միջին աշխատավարձի նկատմամբ: Սակայն, հաշվի առնելով, որ մեդիան[7] աշխատավարձը ներկայացուցչական ցուցանիշն է՝ ներկայացնում ենք նաև վերջինիս չափը. 2020 թվականին պետական ծառայությունում մեդիան աշխատավարձը կազմել է 323786 ՀՀ դրամ, որը 5․2 տոկոսով փոքր է միջին աշխատավարձից:

ՄԻՋԻՆ ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԸ ԸՍՏ ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

Ըստ ծառայությունների միջին, միջին նվազագույն և միջին առավելագույն աշխատավարձերը ներկայացվում են հավելված 2-ում:

Ըստ ծառայությունների միջին աշխատավարձի վերլուծության արդյունքներով պարզվել է, որ միջին աշխատավարձը քաղաքացիական ծառայությունում կազմել է 341414 ՀՀ դրամ, Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում՝ 362416 ՀՀ դրամ, Ազգային ժողովի աշխատակազմում՝ 406209 ՀՀ դրամ, դիվանագիտական ծառայությունում՝ 367267 ՀՀ դրամ, քաղաքացիական «հատուկ» ծառայությունում՝ 252784 ՀՀ դրամ, դատական կարգադրիչների ծառայությունում՝ 170902 ՀՀ դրամ, Մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմում՝ 361244 ՀՀ դրամ, մաքսային ծառայությունում՝ 388877 ՀՀ դրամ, հարկային ծառայությունում՝ 427957 ՀՀ  դրամ, Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայությունում՝ 294481 ՀՀ դրամ: 

Համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ պետական ծառայությունում առավելագույն միջին աշխատավարձը շուրջ 17,2 անգամ բարձր է նվազագույն միջին աշխատավարձից: Միջին աշխատավարձը ցածր է Դատական կարգադրիչների ծառայությունում՝ 170902 ՀՀ դրամ, որը 2 անգամ ցածր է պետական ծառայողների միջին աշխատավարձից: 

Միջին աշխատավարձը բարձր է հարկային ծառայությունում՝ 427957 ՀՀ դրամ, որը գրեթե 1.25 անգամ բարձր է պետական ծառայողների միջին աշխատավարձի չափից և 2.5 անգամ գերազանցում է միջին աշխատավարձի ամենափոքր չափը (դատական կարգադրիչների ծառայությունում՝ 170902):

 Ուսումնասիրված պետական ծառայություններում միջին նվազագույն աշխատավարձի նվազագույն չափը 95903 ՀՀ դրամ է (քաղաքացիական ծառայությունում և հարկային ծառայությունում), իսկ միջին նվազագույն աշխատավարձի առավելագույն չափը 200856[8] ՀՀ դրամ է (Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում): Միջին նվազագույն աշխատավարձի ամենացածր և ամենաբարձր ցուցանիշների հարաբերությունը շուրջ 2 է:

Միջին առավելագույն աշխատավարձի ամենաբարձր չափը հարկային ծառայությունում է՝  1650130 ՀՀ դրամ, որը շուրջ 2.7 անգամ բարձր է պետական ծառայության միջին առավելագույն աշխատավարձի նվազագույն չափից որը արձանագրվել է Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում՝ 616686 ՀՀ դրամ:

Պետական առանձին ծառայություններում միջին աշխատավարձի նման տարբերակումները հիմնականում ձևավորվում են պարգևատրումների հաշվին: 

Ընդ որում, առանձին վերլուծվել է նաև ընդհանուր աշխատավարձի մեջ լրացուցիչ աշխատավարձի և պարգևատրումների մասնաբաժինը (տես հավելված 3-ում), որի արդյունքում պարզվել է, որ այն միջինում կազմում է 34 տոկոս: 2018 թվականին բազային աշխատավարձի զեկույցում ներկայացված վերլուծությունների համաձայն այն կազմում էր 27.6 տոկոս, այսինքն ընդհանուր աշխատավարձի կազմում լրացուցիչ աշխատավարձի մասնաբաժինը աճել է 6.4 տոկոսով, որը դրական ցուցանիշ չէ: 

Ամենաբարձր ցուցանիշով հանդես են գալիս մաքսային, հարկային և հարկադիր կատարման ծառայությունները՝ համապատասխանաբար 48, 47 և 39 տոկոս։ Ամենացածր ցուցանիշները գրանցվել են քաղաքացիական (30 տոկոս), դատական կարգադրիչների (22 տոկոս) ծառայություններում և Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում (22 տոկոս): Ընդհանուր աշխատավարձի մեջ լրացուցիչ աշխատավարձի և պարգևատրումների մասնաբաժինը առանձին վերլուծվել է նաև պետական ծառայության համակարգում՝ ըստ մարմինների: Համաձայն վերլուծության արդյունքների ամենաբարձր տոկոսը Պետական եկամուտների կոմիտեում է՝ 47 տոկոս, հաջորդը Միջուկային անվտանգության կարգավորման կոմիտեում է՝ 43 տոկոս իսկ Ֆինանսների նախարարությունում 42 տոկոս է: Ամենացածր ցուցանիշները Պաշտպանության նախարարությունում, Լեզվի կոմիտեում և Քննչական կոմիտեում են՝ համապատասխանաբար 20 տոկոս, 19 տոկոս և 13 տոկոս (տես հավելված 5-ում):

ԸՍՏ ՍԵՌԻ ՄԻՋԻՆ ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

Հաշվի առնելով միջին աշխատավարձի սեռային խզվածքի առկայությունը, ինչպես նաև Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության Հավասար վարձատրության մասին N 100 կոնվենցիայի շրջանակներում ՀՀ ստանձնած պարտավորությունները (ԵՄ «Արտոնությունների ընդհանրացված և համալրված համակարգ» («GSP+») առևտրային ռեժիմի շրջանակներում), վերլուծվել է նաև ըստ սեռի միջին աշխատավարձը:  Վիճակագրական կոմիտեի  կողմից 2020 թվականին հրապարակված Հայաստանի կանայք և տղամարդիկ վիճակագրական գրքույկի տվյալների համաձայն 2017-2019թթ. 8.9%-ային կետով կրճատվել է կանանց և տղամարդկանց միջին ամսական անվանական աշխատավարձերի (վաստակների) տարբերությունը: 2019թ. ՀՀ-ում կանանց միջին վաստակը կազմել է տղամարդկանց վաստակի 65.3%-ը կամ վարձատրության սեռային խզվածքը կազմել է 34.7%:

Պետական ծառայության համակարգում արական սեռի միջին աշխատավարձը կազմել է 344576 ՀՀ դրամ, իսկ իգական սեռի միջին աշխատավարձը կազմել է 310401 ՀՀ դրամ, որը մոտ 9․92 տոկոսով ցածր է արական սեռի պետական ծառայողների միջին աշխատավարձից: 

Քանի որ վերը ներկայացված տարբերությունը կարող է պայմանավորված լինել պաշտոնների խմբերում ընդգրկվածության մակարդակով, ուստի ըստ սեռի միջին աշխատավարձը վերլուծվել է նաև պաշտոնների յուրաքանչյուր խմբում (տվյալները ներկայացված են հավելված 6-ում)

Առաջին հերթին հետաքրքրություն է ներկայացնում ըստ խմբերի բաշխվածությունը․ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում (այլ ծառայություններում՝ բարձրագույն խումբ) 97  տղամարդ է ընդգրկված կամ ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում պաշտոն զբաղեցնողների 76․98 տոկոսը և 29 կին կամ այդ խմբի ծառայողների 23 տոկոսը,  ղեկավարի խմբի 3-րդ 5-րդ և մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում (այլ ծառայություններում՝ գլխավոր խմբում)՝ համապատասխանաբար 2090 տղամարդ կամ 47․8 տոկոսը և 2282 կին կամ 52․2 տոկոսը, մասնագիտական պաշտոնների 3-5-րդ ենթախմբերում (այլ ծառայություններում՝ առաջատար խմբում)՝ 896 տղամարդ կամ 33․99 տոկոսը և 1740 կին կամ 66 տոկոս, իսկ մասնագիտական պաշտոնների 6-8-րդ ենթախմբերում (այլ ծառայություններում՝ կրտսեր խմբում)՝ 647 տղամարդ կամ 39․4 տոկոս և 995 կին կամ 60․59 տոկոսը: Ինչպես և նշվել էր վերը՝ կանանց ընդգրկվածությունը ցածր խմբի  պաշտոններում ավելի մեծ է: Այնուամենայնիվ վերը ներկայացված բոլոր խմբերում, բացառությամբ ղեկավարի խմբի 3-5-րդ և մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերի, տղամարդկանց միջին աշխատավարձն ավելի բարձր է, քան կանանց միջին աշխատավարձը, իսկ ղեկավարի խմբի 3-5-րդ և մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում կանանց աշխատավարձն ավելի բարձր է: 

Ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում աշխատավարձի տարբերությունը կազմում է 22․77 տոկոս, ղեկավարի խմբի 3-5-րդ և մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում 1․4 տոկոս, մասնագիտական պաշտոնների 3-5-րդ ենթախմբերում՝ 1․3 տոկոս և մասնագիտական պաշտոնների 6-8-րդ ենթախմբերում՝ 4 տոկոս: Այսինքն պայմանականորեն գլխավոր և առաջատար խմբերում արական և իգական սեռի ներկայացուցիչները գրեթե հավասար են վարձատրվում, իսկ մյուս խմբերում առկա են աշխատավարձերի մեծ տարբերություններ:

Բացի այդ, տղամարդկանց առավելագույն աշխատավարձը (1508942 ՀՀ դրամ) 18.6 տոկոսով բարձր է կանանց առավելագույն աշխատավարձից (1272103 ՀՀ դրամ):

Ղեկավար խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում արական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձը կազմում է 744782 ՀՀ դրամ, որը 29.5 տոկոսով բարձր է նույն խմբի իգական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձի չափից՝ 575151 ՀՀ դրամ:

Ղեկավարի խմբի 3-րդ 5-րդ և մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում իգական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձը կազմում է 440250 ՀՀ դրամ, որը 1.4 տոկոսով բարձր է նույն խմբի արական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձի չափից՝ 434073 ՀՀ դրամ:

Մասնագիտական պաշտոնների 3-5-րդ ենթախմբերում արական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձը կազմում է 243822 ՀՀ դրամ, որը 1․3 տոկոսով բարձր է նույն խմբի իգական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձի չափից՝ 240647 ՀՀ դրամ: 

Մասնագիտական պաշտոնների 6-8-րդ ենթախմբերում արական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձը կազմում է 164796 ՀՀ դրամ, որը 4.3 տոկոսով բարձր է նույն խմբի իգական սեռի ծառայողների միջին աշխատավարձի չափից՝ 158056 ՀՀ դրամ:

Անառարկելի է, որ պետական ծառայության համակարգում ևս տղամարդիկ ավելի բարձր են վաստակում քան կանայք, որը նրանց վճարվող պարգևատրումների արդյունք է, քանի որ պաշտոնային դրույքաչափերի տարբերությունը կարող է պայմանավորված լինել միայն պաշտոնների տարբեր ենթախմբերում ընդգրկվածությամբ և պետական ծառայությունում աշխատանքային ստաժի տևողությամբ: Այսինքն՝ գործնականում պաշտոնային դրույքաչափերի տարբերությունները ունեն իրավական և տնտեսագիտական հիմնավորվածություն:

ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ԵՎ ՈՉ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՏՎԱԾԻ ԱՇԽԱՏՈՂՆԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԻ ՄԻՋԻՆ ՉԱՓԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ՝ ԸՍՏ ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ԳԵՐԻՇԽՈՂ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

Պետական ծառայության համակարգում գերիշխող մասնագիտություններ ունեցող ծառայողների և ոչ պետական հատվածում համապատասխան մասնագիտություններ ունեցող աշխատողների աշխատավարձի մրցունակության ապահովման նպատակով վարձատրության միասնական համակարգի հիմքում դրված են նաև ոչ պետական հատվածի աշխատավարձերի հետ համադրության ապահովման մեխանիզմները: Համաձայն Կառավարության 2014թ. դեկտեմբերի 18-ի N 1420-Ն որոշման հավելավածի 5-րդ և 6-րդ կետերի՝ լիազոր մարմինը անձնավորված հաշվառման տեղեկատվական բազայից ստացված տվյալների հիման վրա ուսումնասիրում և վերլուծում է ոչ պետական հատվածի առնվազն 2000 կազմակերպություններում (յուրաքանչյուր մարզից՝ միջինը 100 և Երևան քաղաքից` 1000)` պետական ծառայության համակարգում գերիշխող մասնագիտություններով աշխատողների աշխատավարձերի չափերը:

Պետական ծառայության համակարգում գերիշխող մասնագիտություններով` պետական ծառայողների և ոչ պետական հատվածի աշխատողների աշխատավարձերի համեմատական վերլուծության արդյունքում, լիազոր մարմինը, ըստ պետական ծառայության համակարգում գերիշխող մասնագիտությունների, հաշվարկում է աշխատավարձերի նվազագույն, միջին և առավելագույն մակարդակները և գնահատում առկա շեղումները` հաշվի առնելով նաև պետական և ոչ պետական հատվածներում միևնույն մասնագիտությամբ աշխատողների կողմից զբաղեցված պաշտոնների համադրելիությունը, աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունները (աշխատաժամանակի ռեժիմները):

Որոշման պահանջներին համապատասխան, Քաղաքացիական ծառայության գրասենյակը Պետական եկամուտների կոմիտեի տրամադրած տեղեկատվության[9] հիման վրա վերլուծել է  ոչ պետական հատվածում իրավագետի, տնտեսագետի և կառավարման մասնագիտություններին համապատասխանող ոչ պետական հատվածի աշխատողների միջին աշխատավարձերը՝ ըստ մարզերի: Ըստ մարզերի միջին աշխատավարձի վերաբերյալ տվյալները ներկայացվում են աղյուսակ 4-ում:

Աղյուսակ 4.

Ոչ պետական հատվածում իրավագետ, տնտեսագետ, կառավարում և  հարակից մասնագիտություններով[10] աշխատողների միջին աշխատավարձերը՝ ըստ մարզերի (Անձնավորված հաշվառման տեղեկատվական բազա)

Հարկ է նշել, որ Պետական եկամուտների կոմիտեի տրամադրած տվյալներում ներառվել են միայն վերը նշված մարզերի ցուցանիշները, այն հիմնավորմամբ, որ պետական ծառայության ոլորտում գերիշխող մասնագիտությունների գծով մյուս մարզերին առնչվող տեղեկատվություն անձնավորված հաշվառման տեղեկատվական բազայում առկա չէ: Հետևաբար, ներքոնշյալ եզրահանգումներն արվել են միայն ստացված հասանելի տվյալների հիման վրա:

Այսպես, մեր տիրապետած տվյալների համաձայն, իրավագիտություն, տնտեսագիտություն և կառավարման մասնագիտությունների գծով պաշտոններում աշխատողները ոչ պետական հատվածում ավելի բարձր են վաստակում, քան պետական ծառայությունում, ընդ որում՝ այդ բարձր ցուցանիշը հիմնականում ապահովվում է Երևան քաղաքի և Սյունիքի մարզի ցուցանիշներով (պետք է ենթադրել, որ այն ձևավորվել է ի հաշիվ Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի կողմից վճարվող բարձր աշխատավարձերի), իրավաբանների մասով՝ նաև Լոռու մարզի ցուցանիշով: Մնացած մարզերի ցուցանիշները շատ ավելի ցածր են՝ ի համեմատ պետական ծառայության համակարգում գրանցված միջին աշխատավարձի համապատասխան չափերի:

Ներկայացված տվյալների համաձայն՝ ոչ պետական հատվածում իրավաբանի միջին աշխատավարձը 471473 դրամ է (պետական հատվածի համապատասխան ցուցանիշից բարձր է 38%-ով), տնտեսագետինը՝ 533995 (բարձր է 2-ից ավել անգամ), կառավարման ոլորտի մասնագետինը (այդ թվում՝ մենեջերներ, տնօրեններ)՝ 643962 (պետական հատվածի գրեթե կրկնակին է):

Միաժամանակ, պետք է նշել, որ ոչ պետական հատվածի աշխատավարձերի վերաբերյալ մեր տիրապետած տվյալները որոշակի թերահավատություն են առաջացնում հետևյալ հիմնավորմամբ. դրանց ծավալը բավարար չէ ներկայացուցչական ցուցանիշներ գեներացնելու համար, մեզ հասանելի տվյալները կարող են որոշակի անճշտություններ պարունակել ռեսպոնդենտների կողմից ներկայացրած տեղեկատվության ոչ բարձր որակով պայմանավորված։

Բացի այդ մեզ մոտ առկա տվյալներով հնարավոր չէ վերլուծել համադրելի պաշտոնների միջին աշխատավարձերը, քանի որ տեղեկատվությունը համապատասխան տվյալներ չի բովանդակում։ Հետևաբար, ոչ պետական հատվածի միջին աշխատավարձերի հետ համեմատությունը ցանկալի արդյունք չի ապահովում սույն զեկույցի շրջանակում։

Այսպիսով, հաջորդ տարիների վերլուծությունների համար անձնավորված հաշվետվությունների տեղեկատվական բազայի տվյալները օգտագործելու նպատակով անհրաժեշտ է համապատասխան մասնագետների հետ քննարկել այդ տվյալների որակի հետագա բարելավման հեռանկարները:

Հետագա վերլուծության համար անհրաժեշտ հենքային տվյալների վերը նշված բացը լրացնելու նպատակով փորձել ենք կիրառել Վիճակագրական կոմիտեի կողմից 2020թ. տնային տնտեսություններում իրականացված Աշխատուժի հետազոտության արդյունքում ձևավորված անվանազերծված տվյալների բազայից ֆորմալ հատվածի ոչ պետական կազմակերպություններում աշխատողների վարձատրությանը վերաբերող միկրոտվյալները՝ աշխատողների զբաղմունքի տեսակների և ՀՀ վարչատարածքային բաժանման փոփոխականներով[11]: Աշխատուժի հետազոտության և խնդրո առարկա տվյալների (ցուցանիշների) վերաբերյալ առավել մանրամասն մեթոդաբանական պարզաբանումներ զետեղված են Աշխատանքի շուկան Հայաստանի Հանրապետությունում, 2020 վիճակագրական ժողովածուի՝ հղմամբ ստորև թվարկված բաժիններում[12]:

Վիճակագրական կոմիտեի տրամադրած տվյալների հիման վրա մշակված ըստ մարզերի միջին աշխատավարձի վերաբերյալ տվյալները ներկայացվում են աղյուսակ 5-ում: Աղյուսակը կազմելու նպատակով տրամադրված բազայից ընտրվել են Զբաղմունքների դասակարգչի «Ղեկավարներ՝ կազմակերպությունների և հիմնարկների, այդ թվում՝ դրանց կառուցվածքային ստորաբաժանումների», «Մասնագետներ՝ իրավունքի բնագավառի» և «Տնտեսագետներ» խմբերում ընդգրկված զբաղմունքի տեսակներով բնութագրվող տվյալները:

Աղյուսակ 5. 

Ոչ պետական հատվածում իրավագետ, տնտեսագետ, կառավարում և հարակից զբաղմունքի տեսակներում ընդգրկված աշխատողների միջին աշխատավարձերը՝ ըստ մարզերի (2020թ. տնային տնտեսություններում իրականացված Աշխատուժի հետազոտություն)

Այսպես, հաշվարկված տվյալների համաձայն՝ վերոնշյալ զբաղմունքների տեսակներում ընդգրկված աշխատողները ոչ պետական հատվածում ավելի ցածր են վաստակում, քան պետական ծառայությունում: Ոչ պետական հատվածում իրավունքի բնագավառի մասնագետների միջին աշխատավարձը 302396 դրամ է (պետական հատվածի համապատասխան ցուցանիշից ցածր է 16%-ով), տնտեսագետներինը՝ 235077 (ցածր է 76%-ով), կազմակերպությունների և հիմնարկների ղեկավարներինը՝ 328854 (ցածր է 16%-ով):

Նշված զբաղմունքների գծով համեմատաբար բարձր ցուցանիշներ են գրանցվել Երևան քաղաքում, Արագածոտնի, Կոտայքի, Շիրակի մարզերում, Սյունիքի մարզում բարձր ցուցանիշ է գրանցվել միայն ղեկավարների գծով:

Սակայն, այս դեպքում էլ որոշ տվյալներ ունեն կիրառելիության սահմանափակումներ կամ ցածր (ոչ բավարար) ներկայացուցչականություն: Այդ մասին նշում է նաև Վիճակագրության կոմիտեն, այդ թվում՝ Աշխատուժի հետազոտության մեթոդաբանությունում: Մասնավորապես.

1 վարձատրության վերաբերյալ տեղեկատվությունը հիմնված է ստանդարտացված հարցաթերթի հարցերին հարցվողների (ռեսպոնդենտների) պատասխանների՝ անձնական (սուբյեկտիվ) գնահատականների վրա,

2 վարձատրության վերաբերյալ տվյալները դասականորեն համարվում են գերզգայուն հարցերի շարքում, ինչով պայմանավորված՝ ռեսպոնդենտները հակված են թերագնահատել կամ թաքցնել իրենց եկամտի իրական չափը,

3 ընտրանքի սահմանափակ չափի պատճառով համեմատաբար քիչ տարածում ունեցող երևույթներն օբյեկտիվորեն ունեն ընտրանքում ընդգրկվելու փոքր հավանականություն: Այդ իսկ պատճառով մանրամասնեցման բարձր աստիճան ունեցող տվյալները (օրինակ՝ միաժամանակ մի քանի փոփոխականների խաչաձևումը) կարող են ունենալ ցածր ներկայացուցչականություն,

4 7500-ից փոքր արժեք ունեցող գնահատականների (կշռված տվյալների) հարաբերական ստանդարտ սխալը 20%-ից բարձր է, այսինքն՝ ունենք արժանահավատության որոշակի սահմանափակում (ընտրանքային մեծ շեղում), ինչը հարկ է նկատի ունենալ դրանք օգտագործելիս:

Բացի այդ, այս դեպքում ևս ունենք գերիշխող մասնագիտության պահանջ ունեցող պաշտոնների և զբաղմունքների տեսակների ճշգրիտ համապատասխանեցման խնդիր: Օրինակ՝ որպես «Կառավարում» մասնագիտությանը համապատասխանող զբաղմունքի տեսակ տվյալ դեպքում ընտրվել են «Ղեկավարներ՝ կազմակերպությունների և հիմնարկների, այդ թվում՝ դրանց կառուցվածքային ստորաբաժանումների» խմբում ընդգրկվածները:

ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ՇԱՐԺԻ ԵՎ ՀՈՍՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿՆԵՐԸ

«Հանրային ծառայության մասին» օրենքով ամրագրված հանրային ծառայության հիմնական սկզբունքներից է արժանիքահեն կարիերային առաջընթացի վրա հիմնված հանրային ծառայության կայունությունը։ Պետական ծառայության կայունության սկզբունքը ենթադրում է քաղաքական ուժերի հարաբերակցության փոփոխությունից անկախ արհեստավարժ համակարգի ձևավորում, ինչպես նաև պետական ծառայողների հաստատուն թվաքանակի առկայության դեպքում՝ հոսունության ցածր մակարդակի ապահովում։ 

Ինչպես ոչ պետական հատվածում, այնպես էլ պետական ծառայությունում, կադրային փոփոխությունները համարվում են բնական երևույթ, իսկ դրանց բացակայությունը վկայում է լճացման մասին։ Սակայն հոսունության բարձր մակարդակը բացասաբար է անդրադառնում աշխատանքի արտադրողականության, վրա, միաժամանակ կադրերի հոսունության բարձր մակարդակը հանդիսանում է բարեկեցության ցածր  մակարդակի ցուցանիշ։

Հոսունության բնական մակարդակը 3-5 տոկոսն է համարվում, որը չի ազդում պետական մարմնի բնականոն գործունեության վրա և անխուսափելի է։

Քանի որ Քաղաքացիական ծառայության տեղեկատվական հարթակը դեռևս ամբողջությամբ չի արտացոլում անհրաժեշտ տվյալները՝ մարմինների կողմից ոչ ամբողջական մուտքագրումների պատճառով և 2020 թվականի տվյալներն ամբողջությամբ հասանելի չեն՝ շարժի վերաբերյալ վերլուծություն կատարելը հնարավոր չի եղել։ 2020 թվականի ընթացքում պետական ծառայողների հոսունության մակարդակի ընդհանուր պատկերը ստանալու համար ուսումնասիրվել են քաղաքացիական, հարկային, մաքսային, դիվանագիտական ծառայություններում, ոստիկանությունում, քրեակատարողական, հարկադիր կատարման, դատական կարգադրիչների ծառայությունում, Ազգային ժողովի աշխատակազմում, Քննչական կոմիտեում և Դատական դեպարտամենտում պետական ծառայությունում հոսունության ցուցանիշները։ 

Ծառայողների թվով ամենամեծը քաղաքացիական, հարկային և մաքսային ծառայություններն են, ուստի դրանցում պետական ծառայողների շարժի և հոսունության մակարդակները ստորև առանձին ներկայացված են։ 

Քաղաքացիական ծառայությունում 2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ ուսումնասիրված մարմիններում քաղաքացիական ծառայության հաստիքների թիվը կազմել է 8256, որից զբաղեցվածը՝ 6719։ 2020 թվականի ընթացքում տարբեր պատճառներով աշխատանքից ազատվել են 540 ծառայող, կամ 8 տոկոսը (առանց ժամկետային պայմանագրով պաշտոն զբաղեցնողների)։ Ընդհանուր առմամբ դադարեցվել են 536 քաղաքացիական ծառայողի լիազորություններ կամ ընդհանուր ազատվածների 54․6 տոկոսը, այսինքն լիազորությունները դադարեցրած քաղաքացիական ծառայողների հոսունության մակարդակը կազմել է 8 տոկոս։ 

2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ Պետական եկամուտների կոմիտեում հարկային ծառայության հաստիքների թիվը եղել է 1324, որից զբաղեցվածը՝ 1252։ 2020 թվականի ընթացքում տարբեր պատճառներով աշխատանքից ազատվել են 48 ծառայող, կամ 3․8 տոկոսը (առանց ժամկետային պայմանագրով պաշտոն զբաղեցնողների)։ Այսինքն ծառայությունից ազատված հարկային ծառայողների հոսունության մակարդակը կազմել է 3․8 տոկոս։

2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ Պետական եկամուտների կոմիտեում մաքսային ծառայության հաստիքների թիվը եղել է 1010, որից զբաղեցվածը՝ 967։ 2020 թվականի ընթացքում տարբեր պատճառներով աշխատանքից ազատվել են 62 ծառայող, կամ 6․4 տոկոսը (առանց ժամկետային պայմանագրով պաշտոն զբաղեցնողների)։ Այսինքն ծառայությունից ազատված մաքսային ծառայողների հոսունության մակարդակը կազմել է 6․4 տոկոս։

2020 թվականի ընթացքում ուսումնասիրված բոլոր ծառայություններում պետական ծառայողների հոսունությունը բնութագրող հիմնական ցուցանիշները ներկայացված են հավելված 8-ում։ Ընդհանուր պատկեր ստանալու համար տարբեր ծառայություններից ազատումների հիմքերը նույնացվել են ըստ դրանց բնույթի։ 

Համաձայն հավելված 8-ի տվյալների՝ 2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ ուսումնասիրված բոլոր մարմիններում պետական ծառայության ընդհանուր հաստիքների թիվը եղել է 15010, որից զբաղեցվածը՝ 12641։ 2020 թվականի ընթացքում տարբեր պատճառներով աշխատանքից ազատվել են 982 պետական ծառայող, կամ 7․76 տոկոսը (առանց ժամկետային պայմանագրով պաշտոն զբաղեցնողների)։ Լիազորությունները դադարեցրած պետական ծառայողների հոսունության մակարդակը ընդհանուր առմամբ կազմել է 7․72 տոկոս։ Հարկ է նշել, որ հաստիքների և պաշտոնների կրճատման, մարմնի լուծարման և համապատասխան մարմնի վերակազմակերպման և (կամ) կառուցվածքային փոփոխության ժամանակ պետական ծառայության պաշտոնի չնշանակվելու կամ պետական ծառայության պաշտոնում նշանակվելուն համաձայնություն չտալու հիքերով ազատված պետական ծառայողների՝ պետական ծառայության համակարգից դուրս գալու հավանականությունը գնահատվել է ընդամենը 2 տոկոս, որով էլ պայմանավորված է այդ հիմքերով ազատումները հոսունության ընհանուր մակարդակի հաշվարկում ներառելը։

Անձնական դիմումի համաձայն լիազորությունները դադարեցրած պետական ծառայողների հոսունությունն՝ ըստ պաշտոնների խմբերի ներկայացված է գծապատկեր 1–ում։

Գծապատկեր 1․

Ըստ մասնագիտությունների՝ կրկնվող թափուր աշխատատեղերը

             Քաղաքացիական ծառայության տեղեկատվական հարթակը գործարկվել է 2020 թվականի ավարտին և 2020 թվականի վերաբերյալ տվյալներ հասանելի չեն, ուստի կրկնվող թափուր աշխատատեղերի վերաբերյալ համապատասխան տեղեկատվություն չի կարող ներկայացվել: 

             Քաղաքացիական ծառայության տեղեկատվական հարթակում ներբեռնված և համապատասխան պետական մարմինների կողմից ներկայացված տվյալների համաձայն՝ քաղաքացիական ծառայության գործող պաշտոնների թիվը 9284 է, որից թափուր է 2717-ը։ 9284 պաշտոնների մեջ ներառված չեն այն պետական մարմինները, որոնք պետական ծառայությունից դեռևս անցում չեն կատարել քաղաքացիական ծառայության համակարգ՝ 2188 պաշտոնով (Սահմանադրական դատարան, Ազգային ժողով, Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայություն, Ոստիկանություն, Պետական եկամուտների կոմիտե, Մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմ, Քրեակատարողական ծառայություն)։

«Պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքի սկզբունքները և դրանց պահպանման պրակտիկան

  «Պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքի կարևորագույն սկզբունքներից են`

• պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց վարձատրության միասնական, արդարացի համակարգի և պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց պարտականություններին, պատասխանատվությանը համապատասխանող հիմնական աշխատավարձի ապահովումը.
• պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության չափերի հիմնավորված տարբերակման ապահովումը.
• հիմնական և լրացուցիչ աշխատավարձերի հիմնավորված հարաբերակցությունների ապահովումը.
• համարժեք աշխատանքի և փորձառության համար համարժեք վարձատրությունը:

          2013 թվականին այս կարևորագույն սկզբունքով են սահմանվել օրենքի 1-ից 9-րդ հավելվածներով հաստատված գործակիցները։ Սակայն 2019-2020 թվականներից սկսած օրենսդրական որոշակի փոփոխությունների հետևանքով խախտվում է համակարգի միասնականության սկզբունքը այնպիսի գործոններով պայմանավորված, որոնք հատուկ էին երկուհազարականների սկզբին հանրային ծառայության համակարգի ներդրման ժամանակ առանձին ծառայությունների կամ մարմինների «առանձնահատուկ» կարգավիճակ «շնորհելու» վերաբերմունքի ներքո։ Եթե առաջին փուլի համար այն կարելի է բացատրել, որպես հանրային ծառայության համակարգի ներդրման փուլին բնորշ խնդիրներ, ապա այս փուլում նման մոտեցման դրսևորումը դժվար է բնութագրել։

          Վերոնշյալը «առանձնահատուկ» կարգավիճակը տրվել է հակակոռուպցիոն կոմիտեի ինքնավար պաշտոն զբաղեցնող անձանց (քննիչներին),  «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքով նախատեսված գործառույթներ իրականացնող դատախազներին, հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողներին, որոնց համար սահմանվեցին հիմնական աշխատավարձի հաշվարկման ավելի բարձր գործակիցներ (տարբերությունները ներկայացված են հավելված 9-ում), ի տարբերություն համանման գործառույթներ իրականացնող այլ դատախազների կամ քննիչների, միևնույն ժամանակ այդ փոփոխությունների համատեքստում անտեսվեց գործունեության ազդեցությամբ պայմանավորված դատախազների կամ քննիչների հիմնական աշխատավարձի հաշվարկման գործակիցների տարբերակման մոտեցումը (դատախազն ..... իր իրավասության սահմաններում ... հսկողություն է իրականացնում հետաքննության և նախաքննության օրինականության նկատմամբ…..):

Հատկանշական է, որ Սահմանադրական դատարանն իր 2019 թվականի փետրվարի 12-ի ՍԴՈ-1443 որոշմամբ անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետությունում գործող տարբեր քննչական մարմինների քննիչների կարգավիճակների միջև օրենսդրական տարբերակման հարցին արտահայտել է հետևյալ դիրքորոշումը՝ «(...)Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող բոլոր քննչական մարմինների քննիչների կարգավիճակը, ըստ էության, նույնն է. նրանք իրականացնում են Սահմանադրությամբ քննչական մարմիններին վերապահված գործառույթի (քրեական գործով նախաքննության) իրականացմանն ուղղված մասնագիտական գործունեություն:

Սահմանադրական դատարանը նշել է նաև, որ նախաքննության փուլում քրեական գործերի ենթակայությունը, որը, ինչպես հետևում է Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի 190-րդ հոդվածի բովանդակությունից, առանձին դեպքերում զուտ պայմանական բնույթ է կրում, որևէ էական ազդեցություն չի կարող գործել քննիչի կարգավիճակի վրա` ոչ նրա գործունեության ծավալի և ոչ էլ այդ գործունեության բովանդակության իմաստով, և, հավասարապես, չի կարող դիտարկվել որպես որևէ առավելության կամ արտոնության տրամադրման առումով տարբերակված մոտեցման համար օբյեկտիվ հիմնավորում:»:

          Օրենքի հիմնական սկզբունքներից շեղումների հաջորդ դրսևորումը  լրացուցիչ աշխատավարձի միջոցով աշխատավարձի բարձրացումն է, որը զինծառայողների, քրեակատարողական և փրկարար ծառայության ծառայողների համար իրականացվեց կառավարության համապատասխան որոշման մեջ փոփոխությունների միջոցով: 

          Լրացուցիչ աշխատավարձի միջոցով աշխատավարձի բարձրացման որոշումներ կայացվեցին նաև հակակոռուպցիոն կոմիտեի քննիչների և հակակառուպցիոն կոմիտեի ծառայողների համար: Պաշտոնյաների այս խմբի համար նախատեվեց հավելում՝ առանձնակի ռիսկային և մասնագիտացում պահանջող պաշտոն զբաղեցնելու համար: Խնդրահարույցն այն է, որ ինչպես միջազգային գործարար փորձում այնպես էլ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող օրենսդրությամբ որևէ պաշտոն զբաղեցնելու համար մասնագիտացման պահանջ ներկայացնելը չի կարող հավելման (փոխհատուցման) վճարման հիմք հանդիսանալ: Իսկ համապատասխան ռիսկայնություն պահանջող պաշտոնների ցանկը պետք է սահմանվի կառավարության կողմից:.

Պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց վարձատրության համակարգը ըստ ՏՀԶԿ «ՍԻԳՄԱ» նախաձեռնության կողմից իրականացված վերլուծությունների

Եվրոպական միության ու Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության «ՍԻԳՄԱ» նախաձեռնության կողմից իրականացված «Հանրային կառավարման համակարգի ելակետային գնահատման 2019 թվականի զեկույցում[13]», պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց աշխատավարձի կառուցվածքի, հիմնական աշխատավարձի դրույքաչափերի աճի հարաբերակցության վերաբերյալ գնահատականները դրական են: Սակայն բացասական է գնահատվել պարգևատրումների աղբյուրների բազմազանությունը, պարգևատրումների վերաբերյալ ղեկավարների հայեցողական մոտեցումը և բոլոր ծառայողներին պարգևատրելու գործող փորձը. 

 « (......) Ընդհանուր առմամբ կատարողականի հետ կապված պարգևատրումների տարբեր տեսակների քանակը թերևս հիմնավորված չէ: Այն էլ ավելի է բարդացնում համակարգը և ղեկավարներին վերապահվում են չափից շատ հայեցողական լիազորություններ: (......) Այսպիսով, պաշտոնապես պարգևատրումները պետք է հիմնված լինեն անհատական կատարողականի վրա, սակայն գործնականում դրանք թերևս տրվում են բոլորին անխտիր: Կառավարությունը պետք է էապես նվազեցնի հայեցողական հիմքերով պարգևատրումների մասնաբաժինն ընդհանուր վարձատրության մեջ և ապահովի, որ կատարողականի հիմքով վարձատրությունը հիմնված լինի կատարողականի կառավարման կայուն և պատշաճ համակարգի վրա:

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2021 թվականի օգոստոսի 18-ի N 1363 - Ա որոշմամբ հաստատված Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2021-2026 թվականների ծրագրով Հանրային ծառայության համակարգի և մարդկային ռեսուրսների կառավարման բնագավառում կառավարության սահմանած առաջնահերթությունները

Հանրային ծառայության համակարգի և մարդկային ռեսուրսների կառավարման բնագավառում կառավարությունը որպես առաջնահերթություն է սահմանել հանրային ծառայության գրավչության բարձրացման ուղղությամբ առանցքային բարեփոխումների իրականացումը, ներառյալ վարձատրության ու պարգևատրման համակարգերի վերանայումը, հորիզոնական շարժունության ապահովումը, գրավչությունը մեծացնող աշխատանքային միջավայրի ձևավորումն ու պայմանների ներդրումը, պետական ծառայության համակարգում վարձատրության արժանապատիվ համակարգի ներդրումը՝ միաժամանակ հենվելով պատասխանատվության ծավալի ու կոմպետենցիաների հետ համարժեքության, ինչպես նաև ոչ պետական հատվածի հետ մրցունակության ապահովման կանխադրույթների վրա:

Վարձատրության բարեփոխումը, այնուամենայնիվ, պետք է նաև զուգորդվի պետական համակարգում ինստիտուցիոնալ և ֆունկցիոնալ դաշտի արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված միջոցառումների հետ կամ հաջորդի դրանց և առնվազն բարեփոխումների առաջին փուլում պետության համար չառաջացնի լրացուցիչ ֆինանսական բեռ: Արդիականացվելու է կատարողականի գնահատման համակարգը և պարգևատրման ու խրախուսման ինստիտուտը հենվելու է արժանիքահենք սկզբունքների վրա, պարգևատրումները պետք է զատվեն վարձատրությունից:

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Պետական ծառայողների աշխատավարձերի վերաբերյալ հավաքագրված տվյալների վերլուծության արդյունքների ամփոփմամբ արձանագրվում են համակարգում առկա հետևյալ խնդիրները՝

1. Պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց բազային աշխատավարձը ցածր է նվազագույն ամսական աշխատավարձի անվանական չափի 80 տոկոսից և կազմում է 72.4 տոկոս.

2. Պետական ծառայություններում, ինչպես նաև պետական մարմիններում միջին աշխատավարձերի խիստ ընդգծված տարբերություններ, որը պետական մարմինների պարգևատրումների հայեցողական որոշման հետևանքն է.

3. Պետական պաշտոն զբաղեցնող անձանց հիմնական աշխատավարձի հաշվարկման գործակիցների սահմանման ժամանակ չեն պահպանվում «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված  սկզբունքները (հակակոռուպցիոն կոմիտեի քննիչ, ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված գործառույթներ իրականացնող դատախազներ).

4. Պետական որոշ ծառայություններում (զինվորական, քրեակատարողական և փրկարար ծառայություններ) իրականացվել են աշխատավարձի բարձրացման հատվածային լուծումներ՝ լրացուցիչ աշխատավարձերի բարձրացման հաշվին.

5. Պետական ծառայությունում բազային աշխատավարձի պահպանման պայմաններում աճել է միջին աշխատավարձը՝ պարգևատրումների հաշվին, ավելի մեծացնելով լրացուցիչ աշխատավարձի մասնաբաժինը ընդհանուր աշխատավարձի մեջ.

6. Պետական ծառայության համակարգում առկա է կանանց և տղամարդկանց միջին աշխատավարձերի տարբերություն, որն առավել բարձր է պետական ծաայության գլխավոր և բարձրագույն խմբերում (քաղաքացիական ծառայությունում՝ ղեկավարի խմբի 3-րդ 5-րդ և մասնագիտական խմբի 1-ին և 2-րդ ենթախմբերում)։ Ընդ որում, այդ տարբերությունները պայմանավորված են իգական սեռի պետական ծառայողների ինչպես ավելի ցածր պաշտոններում ընդգրկվածության խտությամբ, այնպես էլ նրանց վճարվող պարգևավճարների ցածր մակարդակով։ 

7. Ցածր խմբի պաշտոններում ընդգրկվածների և բարձր խմբի պաշտոններում ընդգրկվածների միջին աշխատավարձերի խիստ մեծ տարբերություններ, պարգևատրումների հաշվին։

8. Ոչ պետական հատվածի աշխատավարձերի վերլուծության և պետական ծառայության համապատասխան մասնագետների և համապատասխան պաշտոն զբաղեցնող անձանց աշխատավարձերի համեմատության համար ոչ բավարար տվյալերի առկայություն (մասնավորապես պաշտոնի կոդավորման առումով)։

Վերը ներկայացված խնդիրների լուծման նպատակով առաջարկվում է՝

1. Պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց բազային աշխատավարձի բարձրացում առնվազն 8 տոկոսի չափով՝ օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված կանոնների պահպանման նպատակով.

2. Նվազեցնել ընդհանուր աշխատավարձի մեջ հայեցողական հիմքերով պարգևատրումների մասնաբաժինը և ապահովել կատարողականի հիմքով պարգևատրումները.

 3. Պետական պաշտոն զբաղեցնող անձանց հիմնական աշխատավարձի հաշվարկման գործակիցների սահմանման ժամանակ հիմք ընդունել «Պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված  սկզբունքները.

4. Պետական մարմիններում աշխատավարձի բարձացումներն ապահովել օրենքով նախատեսված կարգով՝ բազային աշխատավարձի բարձրացման միջոցով.

5. Իրականացում կանանց և տղամարդկանց վճարվող աշխատավարձերի տարբերության կրճատմանն ուղղված քաղաքականություն (մասնավորապես կանանց և տղամարդկանց  վճարվող պարգևատրումների չափերի հավասարեցում՝ հաշվի առնելով ծառայողների կատարողականը).

6. ապահովել ցածր և բարձր պաշտոններ զբաղեցնող անձանց տրվող պարգևավճարների  օպտիմալ հարաբերակցություն.

7. իրականացում Անձնավորված հաշվետվությունների տեղեկատվական բազայի տվյալների որակի բարելավմանն ուղղված աշխատանքների ։

Ինչպես վերը ներկայացվել է, ոչ պետական հատվածի աշխատողների աշխատավարձերի համեմատական վերլուծությունը չի ապահովել բավարար արդյունքներ, որով պայմանավորված առանձին մասնագիտությունների համար աշխատավարձի բարձրացման առաջարկություն չի ներկայացվում: 

Հավելված 1

Ըստ ծառայությունների գերիշխող մասնագիտությունների միջին աշխատավարձը

Հավելված 2

Միջին, միջին նվազագույն, միջին առավելագույն աշխատավարձը ըստ ծառայությունների տեսակների

Հավելված 3

Պաշտոնային միջին դրույքաչափերը, լրացուցիչ աշխատավարձերը և պարգևատրումները, աշխատավարձի ընդհանուր չափը պետական առանձին ծառայություններում

Հավելված 4

Պաշտոնային միջին դրույքաչափերը, լրացուցիչ աշխատավարձերը և պարգևատրումները, աշխատավարձի ընդհանուր չափը պետական առանձին ծառայություններում

Հավելված 5

Պաշտոնային միջին դրույքաչափերը, լրացուցիչ աշխատավարձերը և պարգևատրումները, աշխատավարձի ընդհանուր չափը պետական առանձին ծառայություններում

Հավելված 6

Ըստ սեռի միջին աշխատավարձը պետական ծառայության* պաշտոնների խմբերում

* բացառությամբ դիվանագիտական, հարկային, մաքսային և հարկադիր կատարման ծառայությունների, քանի որ հիշյալ ծառայության պաշտոնների դասակարգումը մնացածի հետ նույնական չէ: Վերջիններիս միջին աշխատավարձի վերաբերյալ տվյալներ առկա են մյուս հավելվածներում:

Հավելված 7. 

Պետական ծառայողների միջին պաշտոնային դրույքաչափերը, միջին աշխատավարձերը 2013, 2018 և 2021 թվականերին

*Դատական կարգադրիչների ծառայության 2013 և 2018 թվականների ցուցանիշները այդ տարիներին ընդհանուր դատական ծառայողների միջին պաշտոնային դրույքաչափի և միջին աշխատավարձի ցուցանիշներն են:

Հավելված 8. 

Պետական ծառայողների 2020 թվականի շարժը և հոսունությունը  բնութագրող ցուցանիշները դրությամբ

Հավելված 9

1. Դատախազություն, Քննչական կոմիտեում և  Հակակոռուպցիոն կոմիտեում հավասարազոր պաշտոն զբաղեցնող պաշտոնյաների հիմնական աշխատավարձի հաշվարկման գործակիցների տարբերությունը

1. Դատախազություն, Քննչական կոմիտեում և  Հակակոռուպցիոն կոմիտեում դատախազների և քննիչների հիմնական աշխատավարձի հաշվարկման գործակիցների տարբերությունները

[1] հիմնական աշխատավարձը օրենքով կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտերով, տվյալ պաշտոնի համար նախատեսված աշխատանքները (աշխատանքային գործառույթները) կատարելու համար սահմանված վարձատրության չափն է

[2] Global wage report 2016-2017, 2020-2021,  “Основы установления минимальной оплаты труда”, Франсуа Эйро и Катрин Саже

[3] Global wage report 2020-2021-

https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---dcomm/---publ/documents/publication/wcms_762534.pdf

[4] պետական մարմինների ներկայացրած տեղեկատվությունը ընդգրկում է 13951 պետական ծառայության պաշտոն

[5] Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում պաշտոնները նոր չափանիշներով դեռևս գնահատված և դասակարգված չեն

[6] Միջին աշխատավարձի մեջ պարգևատրումները ներկայացված են 2020 թվականի ընդհանուր տվյալներով

[7] Մեդիանան թվերի շարքը բաժանում է երկու մասի այնպես, որ հավասարապես մի կեսում լինեն իր արժեքից մեծ, իսկ մյուսում՝ փոքր թվային ցուցանիշներ: Կարելի է նկարագրել այն որպես աճման կամ նվազման կարգով շարված բոլոր արժեքների միջինը, որը միջինից ավելի նախընտրելի է

[8] Սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում ամենացածր պաշտոնը առաջատար պաշտոնների երկրորդ ենթախմբում է ընդգրկված

[9] Պետական եկամուտների կոմիտեի կողմից վարվող անձնավորված հաշվառման տեղեկատվական բազայում առկա տվյալները ներառում են 2020թ. և 2021թ. հունվար, փետրվար ամիսների վերը նշված մասնագիտություններ ունեցող վարձու աշխատողների աշխատավարձի չափերը (ընտրանքում ներառված են Երևան քաղաքից և նշված 5 մարզերից ամսական աշխատավարձի 5321 ցուցանիշ, որոնք վճարվել են իրավագետի, տնտեսագետի և կառավարման մասնագիտություններին համապատասխանող ոչ պետական հատվածի պաշտոններում նշանակված աշխատողների:

[10] Հարակից մասնագիտությունները ընդգրկվել են ներկայացուցչական տվյալներ ապահովելու նպատակով

[11]Ընտրանքի շրջանակը ՀՀ 2011թ. մարդահամարի արդյունքներով ձևավորված կացարանների/տնային  տնտեսությունների հասցեների բազան է: Ընտրանքի  չափը  տարվա  կտրվածքով  կազմում  է  7788  կացարան / տնային  տնտեսություն, 4752-ը քաղաքային, իսկ 3036-ը`  գյուղական  բնակավայրերում: 

[12] https://armstat.am/file/article/trud_2020_03-1.pdf

https://armstat.am/file/article/trud_2020_6.pdf:

[13] Զեկույցը հրապարակվել է 2019 թվականի մարտ ամսին

1. Կարեն Հրաչյայի Մելիքսեթյան,
2. Արմեն Ալբերտի Վարդանյան,
3. Արտաշես Վաչիկի Հովհաննիսյան,
4. Սարգիս Հակոբի Ալեքսանյան:

1. Սամսոն Թելմանի Զատիկյանը, 
2. Արմեն Ալբերտի Վարդանյանը, 
3. Արա Պարույրի Սիմոնյանը: 

Կարեն Հրաչյայի Մելիքսեթյան:

1. Արմեն Ալբերտի Վարդանյանը,
2. Կարեն Հրաչյայի Մելիքսեթյանը,
3. Սիրվարդ Հուսիկի Գևորգյանը,
4. Էմին Գևորգի Մարտիրոսյանը,
5. Նվեր Իշխանի Արզունյանը:

1. Վերա Վանիկի Պետրոսյանը,
2. Սամվել Սեյրանի Թումանյանը,
3. Լիլիթ Վաչագանի Վարդանյանը:

1. Անժելա Դերենիկի Բարեղամյանը,
2. Գայանե Տիգրանի Հովհաննիսյանը,
3. Աստղիկ Մեխակի Ազատյանը:                                                                                                            

1. Ալիկ Արմենի Թորոսյանը,
2. Արթուր Համլետի Գալստյանը:

1. Անահիտ Տիգրանի Լորիկյանը,
2. Աստղիկ Օնիկի Տեր-Գասպարյանը, 
3. Մարիամ Հակոբի Պետրոսյանը:

1. Նազելի Նշանի Մուսայելյանը,
2. Հայկանուշ Արայի Սերգոյանը,
3. Անի Արշակի Հովհաննիսյանը: